گنبد سلطانیه یکی از شاهکارهای بی نظیر ایران

یکی از شاهکارهای معماری ایرانی - اسلامی گنبد سلطانیه است که نه تنها در ایران بلکه در جهان شهره است ، در بیست نهمین اجلاس عمومی جهانی سازمان یونسکو در دوربان ژوییه 2005 بنای گنبد سلطانیه به اتفاق آرای کشور های حاضر در این کمیسیون به ثبت میراث جهانی رسید .
در این اجلاس که با حضور سفیران 176 کشور جهان و 700 کارشناس برجسته منعقد شد همه حاضران بدون هیچ مخالفتی به ثبت این اثر رای موافق دادند بدین ترتیب این گنبد پس از تخت جمشید ، زیگورات چغازنبیل ، میدان نقش جهان ، پاسارگاد ، تخت سلیمان ، ارگ بم به عنوان هفتمین اثر ثبت شد که سال 2008 نیز بیستون به عنوان هشتمین اثر ایرانی در این کمیسیون ثبت جهانی شد ، قابل ذکر هست که ایران از معدود کشور هایی هست که شهر های آن در این سازمان ثبت جهانی شده اند شهر های اصفهان و یزد نیز در سازمان میراث جهانی ثبت شده اند.
 
در 30 کیلومتری جنوب زنجان و در مسیر محور ارتباطی و تاریخی حد فاصل فلات مرکزی ایران و صفحات شمال غربی کشور دشتی پهناور آوردگاه سپهر آسمان با بنایی بسیار عظیم و گنبدی نیلگون و بس مرتفع موسوم به سلطانیه گردیده است ...

پروفسور آرتور پوپ که عمری را به شیفته گی تمام صرف کندوکاو  در معماری ایران زمین سپری کرد . در مورد بنا های آرامگاهی در ایران تحقیقات گسترده ای را انجام داده است که قسمتی از ان را که از کتاب معماری ایران وی گرفته شده است در سرآغاز توصیف این گنبد می نویسد : " فرمانروایان محلی ، بازرگانان و افراد بشر دوست – که در میانشام زنان کم نبودند – برای ایجاد کاروانسرا ها ، پل ها ، بازارها ، کتابخانه ها ، مقبره ها و باغ ها بانیان سخاوتمندی ودند .
بنا های معروفشان ساختمان های شخصی بودند و مبین قدرت ، شخصیت ، رقابت ، ذوق و مقام آنان . بنابراین از نقش مهمی که آرامگاهها در معماری ایرانی داشته اند نباید تعجب کرد ، نقشی چنان حیاتی که گاه نخستین کار فرمانروایان پس از بر تخت نشستن اقدام به ساخت آرامگاهش بود شاید در مقام کاری برای اثبات جالودانگی .
برای ایرانیان چشم انداز های عظیم برف پوش ، دره هایی به پهناوری یک ایالت و جلگه های پهن و درخشان مستلزم ایجاد بناهایی متناسب با   این شکوه و عظمت طبیعی است در چنین ساحتی ، که بنا های معمولی در برابرش ناچیز می نمایند ، تمایل به استفاده ی جسورانه از مقیاس ناگزیر بود وظیفه دائم معماری ایرانی پر کردن شکاف هولناک میان دو دنیای خاکی و افلاکی به هر دو صورت طبیعی و نمادی است .
ان مهم به وسیله ی بناهایی که سر به آسمان می آسایند عملی گردید.
گنبد آسمان با گنیدهای عظیمی مورد تقلید قرار گرفت که پیوسته امکان عبادتی جادویی را برای تقاضا نعمت ، برکت و قدرت فراهم ساخن."

به فرمان الجایتوفرمانروای ایلخانی در جلگه باز و زیبای سلطانیه ،شهر شگفت انگیزی به عنوان پایتخت بنا شد احداث این شهر که بنای آن به سال 13.5 میلادی آغاز شد و در سال 1313( 702 الی 710 هجری قمری ) به اتمام رسید.کار بس عظیم و سریع بود . محصول این تلاش بی وقفه شهری شد به وسعت تقریبی تبریز که بزرگترین شهر امپراتوری ایلخانی محسوب می شد و مقبره الجایتو به مثابه بنایی بسیار وسیع بر تمام آن مشرف بود .این شهر به یکی از بزرگترین دستاوردهای معماری ایرانی تبدیل شد .6 سال پس از پایان این کار سترگ ، الجایتو درگذشت و با مرگ او موقعیت سلطانیه نیز متزلزل شد . دیری نپایید که با سقوط ایلخانان آخرین نشانه های رونق و شکوه این پایتخت نو پا نیزساقط شد ، 70 سال پس از مزگ الجایتو ، سلطانیه در حمله تیمور لنگ غارت و چپاول شد.بسیاری از ابنیه هم آن ویران گشت و کوچ مردمانش ناگزیر شد .بدین صورت یکی از عظیم ترین ابنیه های دوران اسلامی که در زمانی بسیار کوتاه ساخته شد و رونقو شوکوفایی کوتاهی به خود دید به سرعت دستخوش ویرانی شد و در  این روند شهری نو پا که به مثابه پایتخت ایلخانان شکل گرفتهبود نیز موجودیت سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی خود را از دست داد و تبریز دوباره جای آن را گرفت.شاید به جرئت بتوان ادعا کردکه در تاریخ کهن ایران هیچگاه احداث یک شهر بزرگ  حکوکتی ، اوج گیری و سقوط آن همچون سلطانیه با عمری کوتاهتر از یک سده سابقه نداشته است.طبیعتاً دوره اقبال  وواوج تجلی آرامگاه معظم سلطانیه نیز متاثر از ظهور و افول پیش گفته ی بسیار کوتاهبوده است . اما به رغم گزند های فراوان و تمامی جفایی که بر این بنایی بی رقیب رفته است از ارزشهای کم نظیر آن در عرصهمعماری اصیل ، ابداعات تکنیکی ، مهندس سازه و اجرای خارق العاده پیکره و تزئینات مختلف داخلی و خارجی چیزی کاسته نشده است .در حقیقت ساطانیه را باید حاصل دستاوردهای کم نظیر معماری پر هیبت سلجوقی و تکامل آن در دوره ایلخانی تلقی نمود.معماریسلجوقی ، موقر ، نیرومند و  دارای ساختاری بغرنج ، حاصل رستاخیزی در فرهنگ و هنر و معماری ایرانی است  . این رستاخیز در اوایل سده دهم میلادس با ظهور سامانیان در عرصه حکومتی ایران آغاز شد و در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید .

 
بنای عظیم سلطانیه کالبدی عظیم و هشت ضلعی است که گنبدی نیم کره مانند به ارتفاع 54 متر و قطر 25 متر بر فراز آن قرار دارد . سطح خارجی گنبد از کاشیهای ابی روشنی که به زیبایی هر چه تمام تر پوشیده شده بود و بر فراز هر یک از رئوس این پیکره هشت ضلعی مناره ای ظریف قرار داشت که با کاشی آبی تزئین شده بود و این گونه به نظر می آمد که پایه های نگینی عظیم را بر گرفته اند.
بر فراز کالبد آجری و مرتفع بنا در تمامی جوانب ، بقایای نوار قرنیز پهن و مقرنس کاری شده ای یالاترین بخش دیواره ها را تزئین می نماید و به زیبایی ، ارتباط بصری پیکره ی عمودی و انحنای گنبد عظیم را تامین می کند . گر چه در گذر قرون و اعصار ، پوشته ی خارجی گنبد و هشت مناره ی انتهایی و بخش هایی از مقرنس کاری نهایی آن به شدت آسیب دیده اند اما هنوز می تواند تصویری از این  آرامگاه بی ماندد و شاکله ی آن را در زمان بر پایی خود مجسم کنند.فضای اصلی آرامگاه در داخل صحنی بیار رفیع و پر ابهت است .
نورگیریهای استادانه ای در ارتفاه ، چشم ناظر را بی اختیار به مکث بر هر مدخل مشبک در هشت جانب به سمت بالاترین نقاط فضا و سقف زیرین گنبد هدایت می کند . حجم بسیار عظیم این ارامگاه از داخل فضایی هشت وجهی و میان تهی است که در طبقه همکف و طبقه بالاتر آن دهلیز های بزرگ و بالکنهاب داخلی زیبایی غنای خاصی به فضایی گفته شده می بخشد.در طبقه دوم ارامگاه دهلیزهای بزرگتری رو به فضای بیرون طراحی شده اند که ضمن کاستن از وزن بنا فضا های خالی ، سایه روشن های متناسب و چشم انداز های بی نظیری را از فراز بالکنهای مرتفع آرامگاه به هشت جانب دشت وسیع می گسترانند.طاقنما های ظریفی که در طبقات زیرزمین دهلیز ها در بدنه ی مستحکم آجری تعبیه شده اند با آرامش  و عظمتی خاص نمای پر هیبت آرامگاه را تکمیل می کنند.
گنبد نیلگون بسیار عظیم سلطانیه به اتقاد آرتور پوپ به رغم حجم بزرگش سبک و با روح به نظر می رسد و مانند طاق آسمان مستحکم است . بارها و فشار ها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمرکز یافته اند و هیچ مانعی برای آنکه حرکت هماهنگ و روبه عروج بنا را کند یا مخدوش کند وجود ندارد از این رو بنا از لخاظ ساختار یک شاهکار است.

اینجا عظمت و آرامش هم تحقیر و هم تکریم می شوند . در ین فضا انسان هم کوچک و هم بزرگ می شود.. اگر چه فضا های محصور بزرگتری وجود دارد همچون معبد پانتئون در رم ولی شاید هیچکدام ، وحدت ، قدرت و زیبایی آرام و شاهانه را این چنین نمایان نکرده باشند .
این بنا تحقق رویای شاعرانه بود:

" کاخی عظیم تر از کوه
درخشان چون ستارگاه 
به  پهنای عالم
وسربرافراشته بر آسمان "

مشخصات فنی بنا
بستر این بنا از طبقات فشرده ی شن و ماسه به عمق تقریبی 8 متر تشکیل شده و از مقاومت بسیار خوبی برخوردار است . بنای آرامگاه بر هشت جرز عظیم به صورت هشت ضلعی قرار گرفته عرض این جرز ها 6.87 متر و طول آن ها از بیرون 17 متر و از داخل 8.60 متر است کف گنبد سلطانیه با زیر سازی آجر فرش و شفته ی آهک و روکش سنگ مرمر سفید  یا سنگ رخام فرش شده بود .
شاخص ترین بخش آرامگاه طبقه ی فوقانی و جدا از دهلیز های داخلی آرامگاه در طبقات پایین بالکن هایی هشت گانه ای هستند که از ایوان ها رو به بیرون شکل گرفته اند و دارای تزئینات زیبایی از کاشی کاری ، مقرنس کاری ، تسمه کشی ، گچ کاری ، و تلفیقهایی از آجر و کاشی و سرانجام کتیبه های متهدد هستند . این ایوان ها هر یک به طور متقارن به سه واحد طاق و تویزه تبدیل شده اند و طاق های 24 دهلیز خارجی و آرایش سقف آن ها در زمره ی زیباترین و جذاب ترین تزئینات هنر گچبری ایران قلمداد می شود. از ویژگی های مورد توجه این بنا نحوه ایجاد ارتباطات عمودی در طبقات است که با منطقی ترین روش با راه پله های
متعدد تامین شه است . بدین ترتیب که در سطح همکف بنا چهار واحد پله تعبیه شده است. بدین ترتیب که در سطح همکف بنا چهار واحد راه پله تعبیه شده است . راه پله های جرز های شمال شرقی و شمال غربی که در جوار ورودی های اصلی قرار دارند طبقه ی همکف را به ترتیب به بقیه طبقات متصل می کنند. در منتهی علیه هر ره پله در طبقه ی دوم تراس نسبتاً بزرگی تعبیه شده است که پوشش گنبدب شکل دارد در طبقات بالاتر راه پله های اختصاصی قرار دارد و در مجموع هشت واحد راه پله در این بنا ارتباطات بین طبقات را تسهیل می کنند.

بنای گنبد سلطانیه از نظر تزئینات نیز از شاخص ترین نمونه های معماری اسلامی ایران به شمار می رود.
انواع تزئینات این گنبد عبارتند از :
o    تزئینات آجری
o    تزئینات گچ بری
o    کتیبه ها
o    کاشی کاری
o    تزئینات رنگ و نقاشی
o    تزئینات سنگی
o    تزئینات چوبی

آجر کاری در این بنا به سه صورت اجرا شده است : آجر های قالبی، آجر های کنده کاری شده و تلفیق آجر و کاشی . آجر قالبی در 4 ایوان جنوبی ، شرقی ، شمال شرقی و شمال غربی با نقوش هندس ی، گیاهی و گاه با کتیبه به کار رفته است.آجر های کنده کاری شده فقط در دو ایوان ، در دو جبهه ی شرقی و جنوبی ، استفاده شده است و روش تزئین آن ها آلت و لغت است. آلت این تزئینات را آجر های کنده کاری شده تشکیل داده اند . گچ نیز از دیگر عناصر تزئینی در گنبد سلطانیه است که به وفور در نما های داخلی و خارجی بنا به کار رفته است.هنر کاشی کاری نیز در این بنا جایگاه ویژه ای دارد در تزئینات گنبد سلطانیه کتیبه نویسینیز همانند سایر هنر های ظریفه که از شاخصه های زیبایی شناسی در معماری ایرانی اسلامی است، از موقعیت ممتازی برخوردار است.

کتیبه های دوره نخست تزئینات عموماً به خط کوفی زیبا و به شیو های مختلف و کتیبه های دوره دوم به خط جلی ثلث و انواع خطوط نوشته شده است.کتیبه های ایوان های غربی ، شمالی ، جنوب شرقی و جنوب غربی از زیبا ترین خطوط این بنای تاریخی است که در فضا سازی ئ ایجاد عظمت در بنا نقشی به سزا دارند. طولانی ترین کتیبه ی این آرامگاه نوشته ای در ارتفاع 3.90 متری از کف صحن است که با عرض 75 سانتی متر دور تا دور بنا چرخیده است.کتیبه ی بزرگ قرآنی دیگری نیز در پاکار گنبد به رنگ سفید در زمینه ی آبی روشن به خط ثلث نوشته شده است.

در طبقه همکف بنای گنبد سلطانیه تربت خانه قرار گرفته است که به صورت سالنی مستطیل شکل و به طول 17.60 متر و عرض
7.80 متر است. در ایوان ضلع جنوبی تربت خانه ورودی سردابه ای قرار دارد که به طبقه زیر زمین بنا مرتبط است.طرح معماری سردابه که محل دفن پادشاهان ایلخانی بود بسیار پیچیده و
دارای فضا های متعدد و تو در تو است و با توجه به فقدان سابقه ی آن در معماری آرامگاهی ایران به نظر می رسد از عقاید و آیین های بودایی مغولی نشئت گرفته باشد و همین امر به راز آمیز بودن بنا می افزاید . جدا از تربت خانه در محدوده ی وسیع فراگرد آرامگاه که به « ابواب البر » موسوم بود سامانه ها و فضا های مهم حکومتی و خدماتی مانند « بیت الحکمه » و « بیت قانون » و « دارالشفا » جای داشتند . 

 
 هم اینک با ثبت اثر در فهرست میراث جهانی می توان این امید را داشت که با تخصیص اعتبار و بذل توجهی که شایسته ی سلطانیه باشد و با آزاد سازی پهنه های پیرامونی تمامی عرصه ی این سایت تاریخی به درستی گشوده و شناسایی شود.

  
گنبد سلطانیه به عنوان بزرگترین گنبد آجری جهان گونه ای کامل اً خاص و ابتکاری از سازه گنبد ها را با طرح جناغی ارائه می کند که از نوع دو پوشه ی پیوسته است.

پروفسور پیرو سن پائولزی معتقد است که سیستم دو جداره ی گنبد با دو قشر مواز ی . مجزا که صرفاً با پشت بند های آجری بین خود به هم مربوط اند و فرم واحدی را می سازند از خصوصیات منحصر به فرد گنبد سلطانیه به شمار می رود و پیش از آن بی سابقه بوده است و از این رو عقیده دارد که طرح گنبد عظیم کاتدرال « سانتاماریا دل فیوره» ( کلیسای عظم مریم مقدس) در فلورانس ایتالیا که صد سال پس از گنبد سلطانیه توسط برونلسکی و گیبرتیساخته شده به تقلید از گنبد سلطانیه طرحی و اجرا شده است.

حاص سخن آن که معماران زبر دست ایرا بداعتی خارق العاده را در قرن 5 هجری با بنای گنبد مسجد جامع اصفهان آغاز کردن د و بعد از دو و نیم قرن تمامی حاصل تجربیات خود را در گنبد سلطانیه خلاصه کرده و بنایی ساختند که در تارخ معماری جهان نوعی خاص از ساختمان گنبد ها را عرضه می کند.
بعد از احداث گنبد سلطانیه هرگز بنایی به این اهمیت و عظمت تکرار نشد و روند 250 ساله ای که از اوج اقتدار سلجوقیان آغاز شده بود در اوج شکوفایی حکومت ایلخانان به حد کمال خود رسید و در دوران صفویه با گنبد های مساجد شیخ لطف الله و مسجد شاه اوج هنر و معماری ایران را نشان داد.